Middeleeuwse dwangburchten van West-Friesland en Alkmaar

[Home][Kaart][Introductie][English ][Burchten/kastelen chronologie][Overige objecten][Artikelen][Pre-Hollandse periode][Gegevens- en bronnen]

[Terug naar de inhoud overige objecten]     [Home]

Overige gebouwen, sterkten en objecten

Blokhuizen in Noord-Holland en Friesland

Inleiding

In het kader van de dwangburchten en andere kastelen van West-Friesland kunnen bijzondere verdedingswerken, de zgn. blokhuizen niet ontbreken.

Blokhuizen dateren uit de late middeleeuwen tot en met de 17e eeuw en waren algemeen bekend in West-Europa. Aanvankelijk van hout, maar later ook van bakstenen opgetrokken versterkte bouwobjecten, dienden zij als militair steunpunt. Voorzien van personeel, waren ze vaak een onderdeel van een vesting of een ander zeer beveiligd terrein met andere bouwwerken (barakken, een molen, kapel etc.). Veelal lagen ze geïsoleerd en dienden dan, gelegen aan een verbindingsweg, slechts als wachthuis of verdedigingspost.

De houten blokhuizen waren gebouwd met grote balken: aan twee zijden afgevlakte boomstammen en voorzien van schietgaten. Meestal was een blokhuis, als klein verdedigingswerk, dus een eenvoudig bouwwerk, maar kon in latere perioden zelfs het uiterlijk hebben van een kasteelachtige fortificatie.

Een voorbeeld van een blokhuis naar een oorspronkelijk concept, opgetrokken uit houten boomstammen.	Kaart van Stavoren. Uitsnede van een blad met vier stadsplattegronden door Braun en Hogenberg (1640-1750). Op het noordelijke deel ziet u de plattegrond van het blokhuis. Het kan worden beschouwd als een tussenvorm van de middeleeuwse vierkante kastelen en de latere 17e eeuws vestingwerken. Soortgelijke kasteelachtige blokhuizen stonden ook in Harlingen en Starum. (In 1996 verscheen een rapport over het archeologisch onderzoek aldaar. Lit.121) (Beeldcollectie van de bibliotheek van de Universiteit van Utrecht: Civitates orbis terrarum IV (1572-1618), p. 61. Uitsnede)	Blokhuis van Leeuwarden. Uitsnede van een tekening van H. Wensel (1783). In 1499 bouwde de Hertog van Saksen en heerser van Friesland een fort in Leeuwarden. Het woongedeelte hiervan heette het blokhuis. In 1580 kreeg dit kasteelachtige gebouw, dat was omringd met water, een bestemming als gevangenis, dat de basis vormde voor het huidige Huis van Bewaring 'De Blokhuispoort'. (Beeldcollectie historische centrum Leeuwarden. Tekening van H. Wensel, 1783, objectnr. FDBLHSPLA005)

Etymologie

Blokhuizen in de poëzie

De Blokhuizen op den Amstel gebouwd en weder afgebroken, gezien vanuit zuidelijke richting. Tussen de blokhuizen in, ziet men op de achtergrond de molen 'De Joffer' en rechts de 'Zuiderkerkstoren". Uitsnede van een prent van Jacobus Buys (18e-eeuw). (Stadsarchief van Amsterdam: 010097004746)

Een gedicht, geschreven door Joost van den Vondel (1587-1679) is getiteld: 'Aen de Blokhuizen van Amsterdam' (Hekeldichten, 1646).

Verklaring (Wagenaar):
‘Bedugt, dat zyne Hoogheid, die misnoegd bleef op de stad, bewoogen mogt worden, om ras, wederom, te onderneemen, 't gene hem nu mislukt was, begon men de stad te versterken en werden er o.a. twee sterke houten blokhuizen gestigt op den Amstel, die nogtans den vrijen loop van 't water te zeer belemmerden, en, hierom, in 't jaar 1654 wederom geslegt werden’.
(Bron: Digitale bibliotheek voor de Nederlandse Letteren)

Vermeldingen van blokhuizen in West-Friesland en Alkmaar

West-Friesland kent heden ten dage geen blokhuizen meer, maar uit historische bronnen blijkt, dat ze er wel degelijk hebben gestaan. Hieronder een volgt een overzicht.

• Zijdewind
  

  Blokhuizen is een buurtschap ten zuiden van het dorp Haringhuizen bij Schagen, in de oude ban van Niedorp. Iets ten noorden gelegen van, en behorend tot, de plaats Zijdewind (gemeente Niedorp).
  In een exploit uit 1660 kan het volgende worden vernomen:

  "..ende hebbe my verders gevonden int gehugt van 'Blockhuysen', ten huyse van den persoon Cornelis Adriansz van de Blocqhuysen, als Hooftingelant vant Geestmerambacht om gegyselt te worden in den Haege wegens betaling van 6490 guldens aen Drechterland en aen Noorder Coggen 13604 guldens..".
  (Lit. 95)

  Blokhuizen ten zuiden van Haringhuizen. Uitsnede van de kaart van Joost Jansz. Beeldsnijder uit 1575. Noord is boven. De gebouwen staan met een cijfer 3 aangegeven. (Collectie Bernd Ooijevaar)	Blokhuizen ten zuiden van Haringhuizen, ditmaal op een uitsnede van een kaart van Uitwaterende Sluizen (ongedateerd). Noord is links. (Collectie: Bernd Ooijevaar)

  Een tekening van Andries Schoemaker (1660-1735): "Blokhuijsen; een buurt gelegen bij Haringhuijsen Anno 1660 ". Uit deze afbeelding is, gezien de rieten daken op de 5-6 houten(?) boerderij-gebouwtjes, geen verdedigbare functie op te maken. Mogelijk zijn deze huizen op de locaties van oorspronklijke blokhuizen opgetrokken. Bron: Koninklijk Oudheidkundig Genootschap.

Uit twee archiefstukken uit het Noord-Hollands Archief, 'RK Doop Nieuwe Niedorp (1730-1776)' en 'Huwelijk Nieuwe Niedorp (1730-1778)', blijkt dat onderstaande gezin(-nen) bij het Toornhuys (Toorenhuys) te Blokhuizen woonde. Eveneens wordt in dit verband de naam Leeuwhuys genoemd. Dit is wellicht een aanwijzing dat rond 1760-1770 nog minimaal één van de twee blokhuizen nog overeind stond. Hoewel het niet duidelijk is, dat beide namen, Toornhuys en Leeuwhuys, inderdaad betrekking hebben op hetzelfde pand. Bij het woord 'leeuw', denkt men snel aan het Hollandse gravenhuis. In ieder geval verdienen deze gegevens meer onderbouwing, b.v. het bewijs dat het Toornhuys (alias Leeuwhuys?) daadwerkelijk in het buurtschap Blokhuizen stond.

19-06-1760	Gertrudis	Jan Pitersen	Antje Piters	Grietje Piters	bij het Toornhuijs	[get.] op de Blockhuijsen
28-12-1762	Catharina	Jan Pitersen	Antje Piters	Leisbet Piters	bij het Toornhuijs	[get.] op de Blokhuijsen
24-09-1765	Petrus	Jan Renskes	Antje Pieters	Maartje Pieters	van t Toornhuijs	[get.] uijt de Hoogwouder weere
13-04-1769	Dirk	Jan Pieterz	Antie Pieterze	Grietie Pieterze	bij t Toorenhuijs	in absentian mea in Hoogwoud
04-08-1754	huwelijk	Jan Pietersen	Antje Piters		[bruidegom] van de Blokhuijsen	[bruid] van Lutjewinkel
15-06-1755	Devora	Jan Pitersen	Antje Piters	Antje Piters	van Lutjewinkel	[get.] te Winkel
22-01-1758	Ava	Jan Pitersen	Antje Piters	Antje Piters	bij het Leeuwhuijs	[get.] op de Blokhuijsen
De bovenstaande gegevens zijn aangeleverd door Remko Ooijevaar. 1, 2

,

• Spanbroek:
  Spanbroek ligt in de gemeente Opmeer, waartoe ook Hoogwoud behoort. Een blokhuis uit de 14e eeuw is beschreven in de onderstaande leentransporten van de Leen- en Registerkamer (LRK).(Lit. 72a). (Voor cordonanties van LRK → inventarisnummers archief graven van Holland 3.01.01, klik hier.)
  
  Omschrijving leenroer:
  Een blokhuis met hofstede en 1 morgen land in Spanbroek, oost: Jarger Lievensz., west: Hese Jagersz.
  
  12-11-1372: Sibrand Heikenz. bij opdracht, LRK 50, fol. 129v nr. 843, LRK 49, fol. 74.
  8-9-1385: Jacob Sibrandsz. zoals Sibrand Heikenz., zijn vader, LRK 50, fol. 227v nr. 1510.
  ..-.-1390: Jacob Sibrandsz. met ledige hand, LRK 422, fol. 32 nr. 22.
  22-4-1410: Sibrand Jacobsz. bij dode van Jacob Sibrandsz., zijn vader, LRK 54,fol. 65.
  12-3-1415: Jan Sibrandsz. bij overdracht door Sibrand Jacobsz., zijn neef, LRK 54, fol. 127.
  25-7-1424: Jan Sibrandsz., LRK 62, fol. 52v.
  
  



• Enkhuizen:
  Een fortificatie, met de naam Denenburg, uit de 17e eeuw, die was gesitueerd aan de toenmalige zuidelijke haven van Enkhuizen, aan het 'wester havenhoofd' (Lorredraaiershaven).

  Uitsnede van de plattegrond van Enkhuizen van Johannes Blaeu, uit de Theatrum Urbium ('Tonneel der Steden'), 1649. Linksonder is de fortificatie Denenburg te zien. Aan de overkant van de haven, staat de het vroegere bastion Willigenburg. De poort rechts naast de brug is de Denenburger Poort.	Gravure van H. Spilman naar C. Pronk, 1726: DENENBURGER-POORT en WILLIGENBURG te ENKHUIZEN. De Denenburgerpoort is links op de tekening. Van de Willigenburg is slechts de aarden wal zichtbaar.




• Alkmaar:
  In een oorkonde van 17 september 1577, blijkt dat de stad Alkmaar 288 roeden van het kasteelterrein, genaamd Hoog-Torenburg, afneemt ten gunste van een blokhuis buiten de Friese Poort. (Lit. 9)
  
  1577, september 17.
  Jan Claesz. en Cornelis Reyersz. Pen, schepenen in Alckmaer, verklaren dat Jacop Allertsz., Andries Symonsz. Cluyver als voogd van het kind van Alijt Allertsdr., en Adriaen Jansz. van der Nijenburch als voogd van Maertgen Allertsdr., erfgenamen van Allert Claes Louwen, bekend hebben betaald te zijn door burgemeesters, wegens de 288 roeden 9 voeten 6 duim, welke van hun land genaamd Torenburch zijn afgegraven t.b.v. het blokhuis buiten de Vryessepoort en de gracht met de singel, stellende ten onderpand het stuk land genaamd Toornburch, gelegen alsvoren, belend ten oosten Jacop Allertsz., ten zuiden de stadsvesten, ten noorden de Melckersloot. Met 2 zegels.³
  
  



• Hoorn:
  

  Theodorus Velius meldt in zijn 'Cronijck vande Stadt Hoorn' ⁴ de bouw van een blokhuis op de plaats van de toenmalige Noorderpoort. Dit vond plaats in 1482. De reden hiervan was dat er een opstand van de burgerij was uitgebroken. Dit was het gevolg van het feit dat Maerten Verlaer, schout van Hoorn, beledigende uitlatingen had gedaan naar zijn eigen burgers. Hij maakte hen uit voor Hoeken en rebellen van de Prins (⁵). Zelf was Maerten aanhanger van de West-Friese adel, aan wie hij meer was gelegen dan zijn eigen burgers, die hij met strakke hand onderdrukte. Dit schoot bij de prins in het verkeerde keelgat, waarna hij besloot om, op 's lands kosten, een sterkte te bouwen. Hiervoor werd de oude houten Noorderpoort afgebroken. Stadhouder Filips van Wassenaar werd tot bevelhebber benoemd, terwijl het blokhuis werd bemand met 40-50 soldaten, waarmee de prins de West-Friezen tot gehoorzaamheid wilde dwingen.

  "..Aldus wert de Stadt van Hoorn tot haer onscult ghewonnen en geplondert/onder t'derel dat zij den Prince was rebel gheweest. De oorsaeck quam uyt de Schout Maerten Velaer/ die was een beminner vande Edelen/ en hinck meer aen thof/ dan aen zijn eygen burgers: die hy dierhalven al te strack was/ en socht haer dickwils dene last of dander op den hals te dringen: het welcke als het niet geleden conde worden/ en hy daer over nyt de Stadt most ruymen/ soo beschuldichde hy de burgers voor hoere en rebellen vande Prince/ en daer op volchde desen droeven overval/ die beyde hem en zijn Vaderlant soo bitter opbrack. Hierna wert binnen Hoorn op gemeene lants costen ghemaeckt een niewe sterckte/ ontrent de plaetse/ daer nu de oude Noorderpoort staet/ en was van buyten met muer/ en van binnen met eerde tegens de muer aengevult/ met twee stercke stenen Toornen daer op: en men versette met een de Noorderpoort/ die doen van hout was/ en men brachtse een kleene steenwerp bewesten de selve sterckte: en als dit werck wolmaeckt was/ werter Philips van Wassenaer van Voorburch opgestelt/ tot een Capiteyn/ met een 40. oft 50. soldaten/ om de Stat te bewaren/ en om voort daer door het geheele Westvrieslant in ghehoorsaemheyt te houden.."

  Fragment uit de Chronijck vande Stadt Hoorn van Velius, waarin hij melding maakt van de bouw van een blokhuis aan de noordzijde van de stad in 1482.

  Volgens bovenstaande omschrijving van Velius, was het blokhuis dus van een behoorlijke sterkte. Het had een stenen ommuring waartegen een aarden wal was aangebracht, waarbij bovendien de muur was voorzien van twee, van steen opgetrokken, sterke torens. De 'nieuwe' Noorderpoort werd een steenworp westwaarts verplaatst. Overigens meldt Velius dat het blokhuis weer in 1491 werd afgebroken.
  Uiteindelijk bleef het hier niet bij. Velius schrijft verder dat de hertog in 1492 weer een ander blokhuis liet bouwen met de naam de Zeeburg. Dit ter bescherming van de stad en het gehele Noorderkwartier. De plaats was aan het einde van de Westerstraat, aan zee, waar hij voor dit doel een molen en enige huizen liet afbreken. De Zeeburg werd wederom, vanwege de vervallen staat, na 25 jaar, in 1517 geslecht.

  Hendrik Spilman (1721-1784) naar Cornelis Pronk (1691-1759): De Noorderpoort in Hoorn (1725). De beschrijving Velius van het blokhuis (rechts) klopt. We zien de muur, die is versterkt met een aarden wal en de twee forse torens. Twee zaken zijn niet goed met vermeldingen van Velius in overeenstemming te brengen, ten eerste is het feit dat de Noorderpoort oostelijk ten opzichte van het blokhuis is gesitueerd. Ten tweede, de melding door Velius dat dit blokhuis weer reeds in 1491 afgebroken werd. (Het Verheerljkt Nederland of Kabinet van hedendaagsche gezigten (1745-1774). (Facsimile 1964. Europese Bibliotheek, Zaltbommel).
  Hendrik Spilman naar Cornelis Pronk: De Noorderpoort in Hoorn vanaf de stadzijde gezien (1725). (Het Verheerljkt Nederland of Kabinet van hedendaagsche gezigten (1745-1774). (Facsimile 1964. Europese Bibliotheek, Zaltbommel).

  Wederom drie maal de Noorderpoort van de stad Hoorn. Dit keer in een impressie van Andries Schoemaker: "Noortpoort tot Hoorn met haar Rondeel A. 1620 Noortpoort tot Hoorn op sij te sien A. 1620 Noortpoort tot Hoorn bij den ingang A. 1620" Bron: Koninklijk Oudheidkundig Genootschap

Geraadpleegde bronnen en literatuur:
(Lit. 9, E.H.P. Cordfunke, p.148)
(Lit. 35, J. de Vries)
(Lit. 72a, J.C. Kort, p. 744)
(Lit. 95, P. Schuurman, p. 120,121)
(Lit. 102, Th. Velius, p. 71,72.)
(Lit. 121, A. Ufkes)
Grote Oosthoek Encyclopedie; 1976; Oosthoek's Uitgeversmaatschappij BV, Utrecht; item: blokhuis

Www:
-Erfgoed Blokhuispoort Leeuwarden
-M. Tettero; Gaspard de Robles met garnizoen in Losser, (Onderdeel van de website: Genealogie Tettero); 1999-2006.
-Digitale bibliotheek voor de Nederlandse Letteren