Middeleeuwse dwangburchten van West-Friesland en Alkmaar

Middeleeuwse dwangburchten van West-Friesland en Alkmaar

[Home][Kaart][Introductie][English ][Burchten/kastelen chronologie][Overige objecten][Artikelen][Pre-Hollandse periode][Gegevens- en bronnen]

[Terug naar inhoud artikelen] [Home]

Diverse artikelen met betrekking tot de West-Friese dwangburchten en kastelen

Inventarys ten huyse ende slote van Medenblick

Inventaris van artillerie, munitie en meubelen in 1554

Door Ben Dijkhuis en Bernd Ooijevaar (augustus 2011) (Revisie 20 augustus 2020)

Inleiding
Context
Overzicht en commentaren
Verklarende lijst van woorden en opmerkingen
Kruisverwijzing van de objecten in 'Tymmerage' en 'Inventarys'

Inleiding

Na het manuscript 'Tymmerage bij him gedaen anden slote tot medebliec 1438/1444' (voor het gemak afgekort met Tymmerage) is er nieuw document tevoorschijn gekomen van 110 jaar later, een inventarisbeschrijving van het kasteel van Medemblik uit 1554. Dit document is bij ons onder de aandacht gebracht door amateurhistoricus Peter Swart uit Hoorn in 2010. Dit document is getiteld 'Medemblyck geinventarieert in Julio LIIII' en bevindt zich in het Noord-Hollands Archief (noot 1) en was, voordat het in het archief terecht kwam, was het particulier bezit.
Dit geweldige manuscript, dat op de vooravond van de tachtigjarige oorlog (1568-1648) is geschreven, korten we voor het gemak af tot 'Inventarys'. Dit document is feitelijk een kopie-afschrift met veel interessante informatie met betrekking tot de geschiedenis van het kasteel. Er zijn onmiskenbare raakvlakken met Tymmerage, maar met enige verschillen in naamgeving en functionaliteit van de diverse ruimten en torens van het kasteel. Eveneens zien we een veranderend militaire beeld op basis van het gebruik van zware vuurwapens (noot 2). Inventarys is opgesteld tijdens het kasteleinschap van Cornelis van Rijswijk (†1586).
Dit artikel geldt als een aanloop tot verdere publicaties.

Context

Na bestudering is een aantal interessante wetenswaardigheden naar voren gekomen, waaruit kortweg de volgende conclusies zijn te trekken:

De inventaris is een verslag van het aanwezige oorlogsmaterieel, meubelen, etc. 'aldaer gelevert ende gelaeten zijn tot laste van Cornelis van Ryswyck capiteyn upten selve huyse'
De functionaliteit en de namen van een aantal ruimten en torens is, op enkele wijzigingen na, ten opzichte van die in Tymmerage onveranderd gebleven.
De aanwezigheid van een bierbrouwerij in het slot.

Het beeld van de militaire rol van het kasteel, die het manuscript oproept, toont een mate van overeenkomst met die men zou verwachten bij de getoonde oorlogshandelingen tijdens het beleg van Medemblik in 1588:

Anonieme tekening, ca. 1600), uitsnede: 'Beleghering der stadt Medenblick----Anno 1588'. De stad Medemblik tijdens de belegering van Maurits. Op de kaart is de gehele omsingelde stad te zien.
(Amsterdam, Rijksmuseum, obj. nr.: RP-T-00-3602).)

Fragment van de kaart hierboven. Waarschijnlijk de enige bewaarde afbeelding, waarop het kasteel van Medemblik in volle omvang is te zien. Opvallend is de hoge toren met spits, de forse hoofdpoort en de lage weermuur aan de noordzijde van het kasteel.
(Amsterdam, Rijksmuseum, obj. nr.: RP-T-00-3602).

Ter vergelijking zijn op de onderstaande plattegrond de diverse onderdelen van het kasteel, zoals deze in 'Tymmerage' zijn genoemd, aangegeven. De bijbehorende nummering zal ook voor het gemak verder in dit artikel worden gebruikt.

Grote Bottelarijtoren

Kleine Bottelarijtoren

Molkentoren

Nieuwe Poorthuis

Monnikentoren, Monckentoren

Oude Poorthuis

Gevangenistoren, Gevangentoren

Vooralsnog naamloos

Zaal of Grote Zaal

Grote Kamer

Blauwe Kamer

Kledingopslag/magazijn, garderobe

Nieuw altaar

Bakkerij (Bakhuis)

Een schematische reconstructie van de plattegrond van het kasteel in Medemblik ten tijde van het groot onderhoud van 1438-1444. Dit is een interpretatie van de auteurs aan de hand van 'Tymmerage'. De plaats van de trap en ingang van het gebouw, tussen nr. 10 en 9, is gebaseerd op 17e en 18e eeuwse afbeeldingen. De Grote Zaal nr. 9 verwijst evenwel naar de huidige 'Ridderzaal' van het kasteel. Nr. 11 (Blauwe Kamer) is een uitbouw van de 14e eeuw. Het met blauw aangegeven gedeelte is de uitbouw (kledingopslag), zoals deze in 'Tymmerage' uitgebreid is beschreven.
(Afbeelding: Ben Dijkhuis)

Overzicht en commentaren

De beschrijvingen in dit artikel zijn samengesteld op basis van de huidige transcriptie van Bernd Ooijvaar en Ben Dijkhuis. (Deze is opvraagbaar bij de auteurs, door een bericht te sturen via email bg_dijkhuis[AT]planet.nl [AT]=@).

De Zaal, keuken en brouwerij

De kop 'Eerst inde zaelle', heeft betrekking op de Zaal (nr. 9) van het kasteel. Deze naam van de grootste ruimte van het slot heeft in ieder geval een grote mate van consistentie. Uit 'Tymmerage' is het reeds bekend dat de keuken zich in deze ruimte bevond, samen met een klein kamertje. Dit laatste vinden we eveens terug in 'Inventarys': 'Inde coecken' en 'Int camerken naest de coecken'.
In 'Inventarys' is dit keer extra beschreven dat zich in de zaal ook de provisieruimte bevond: Inde botterye duer de zaelle.
Het woord botterye betekent van oorsprong bottelarij, doch werd eveneens voor provisiekamer gebruikt. Gezien de keukenfunctie in de Zaal, ligt dit voor de hand. Zie ook het volgende citaat uit Gerrit Paape's Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne ballingschap (1792), met name en bijbehorende voetnoot (Peter Altema 1996):

"...Thans was ik zonder kostwinning en, - zonder geld! - o Mijn dierbaare Thomas! van hoe veel nut was mij toen uwe Wijsgeerte, die gij zo menigwerven lachende te hulp riept, wanneer gij geen stuiver in uw zak, en geen brood in uw botterij⁴⁷ had! ...."

noot 47 brood in de provisiekamer; oorspronkelijk betekent 'botterij' bottelarij, de plaats waar de drank bewaard wordt.
(Bron van deze tekst: www.dbnl.org/tekst/paap004mijn01_01/paap004mijn01_01_0014.php#164)

Verderop in het document vinden nog één en ander terug dat betrekking op de keuken/zaal kan hebben, namelijk 'Inde stove', 'Boven die stove' en 'In dopperste soldere boven de stove'. Het gaat hierbij dus om een functionele ruimte in een deel van het kasteel met meerdere verdiepingen. Men zou hierbij in eerste instantie aan een toren denken. Verder zoekend naar het woord 'stove', treft men het volgende aan in het Etymologisch woordenboek van Jan de Vries (Lit. 34):

Middelnederlands: stove: badvertrek, warm bad, verwarmd vertrek, droogoven, stoof
Middelnederduits: stove: badvertrek, verwarmd vertrek

Het is aannemelijk dat het hier in ieder geval om een ruimte gaat, waar een soort van kachel of vuurplaats aanwezig was.
In dit verband is het misschien vermeldenswaard dat in de westelijke vierkante toren (nr.2, Tymmerage: Kleine Bottelarijtoren) een oven is beschreven. Het restant daarvan is overigens nog steeds zichtbaar. Het is aannemelijk dat deze oven een functie in de keuken heeft gehad. De betreffende toren had destijds, evenals nu, meerdere verdiepingen boven de plaats, waar de oven is gesitueerd (zie ook: 'waaktorentje').

In het manuscript, wordt direct achter 'In dopperste soldere boven de stove' het volgende gemeld: 'In den anderen thoorn boven die brouwerye' en 'noch op dopperste soldere vanden selven thoorn'. Hieruit kunnen we concluderen zich twee torens boven de brouwerij bevinden, dit zijn de westelijke vierkante toren op de verdieping waar zich het hiervoor genoemde oventje zich bevindt en de 'anderen thoorn'. Gezien de westelijk positie, bevond zich direct onder de Zaal de brouwerij. In 'Tymmerage' werden in dit verband dezelfde twee torens genoemd: de 'Grote Bottelarijtoren' en 'Kleine Bottelarijtoren' en een kelder genaamd 'Bottelarijkelder' onder de Zaal. De 'anderen thoorn' in 'Inventarys' is elders in het manuscript omschreven onder de kop 'Inde brouthoren'. Dit betekent dat de naam van 'Grote Bottelarijtoren' in Tymmerage nu met 'Brouwtoren' identificeerbaar is. De kelder onder de zaal en keuken: 'Inde kelder onder de zaele en coecken', zoals we hebben gezien, een onderdeel van de brouwerij, werd volgens het document ook als opslag van bouwmateriaal gebruikt, zoals kalksteen, en een rol loodplaat, Rijnse leien en stijgermateriaal, die diverse reparaties aan het slot dienende. Het is overigens niet uitgesloten, dat tijdens de tijd van Tymmerage er reeds een brouwerij in het kasteel aanwezig was, in combinatie met de bottelarij.

De kapelkamer

We lezen het volgende in Inventarys: 'Inde camere naest de zaelle genaempt die capelle camere'. Dit was in Tymmerage: Grote kamer (nr. 10). Dit is een extra bevestiging voor onze veronderstelling van de aanwezigheid van een altaar, de nis (nr. 13) tussen de Blauwe Kamer (nr.11) en de Grote Kamer (nr. 10). In de huidige situatie, is de nis (nr. 13) dus een overblijfsel. Mogelijk stond hierin een beeld of tabernakel.

De kastelein's kamer

Dit staat vermeld in de zin 'Inde casteleins camere'. Het lijkt voor de hand liggend, dat deze derde en laatste betrekkelijk grote kamer (nr. 11) op de begane grond, het verblijf van de kastelein was. In Tymmerage heette deze kamer of een deel daarvan, 'Blauwe Kamer'. In dit verband is het interessant om te melden dat tijdens een opmeting van het slot in 1881, nog vóór de ingrijpende restauratie van de 19e eeuw, deze ruimte in combinatie met de kamers in nr. 12 'Slotvoogds kwartier' werd genoemd. (Zie ook de 'Rode Kamer' hieronder). Zie daarvoor het artikel: Overblijfselen van het Kasteel te Medemblik: Opmetingen in 1881)

De Rode Kamer en portierskamertje

'In de roede kamer'. Blijkbaar een figuurlijke tegenhanger van 'Blauwe Kamer' (nr. 11) We mogen er voorzichtig vanuit gaan dat de 'Rode Kamer' gelijkvloers met de andere kamers is gesitueerd. Als dat het geval is, dan is vertrek nr. 12 een mogelijke optie voor de 'Rode Kamer', daar de andere kamers reeds benoemd zijn ('kasteleinskamer', 'kapelkamer' en 'zaal'). In Tymmerage is deze geïdentificeerd als 'nye wairde reube' (garderobe, opslag van kleding). Het is het waard om ter vermelden, dat tijdens de opmeting van 1881, ruimte nr. 12 niet door een stenen muur was opgesplitst, maar door een houten wand. Dit zou er op kunnen duiden dat deze kamer van oorsprong niet in tweeën was opgedeeld.
Oude prenten uit de 17e en 18e eeuw tonen een ingang van het slot bij de zaal, naast de 'kapelkamer'. Hetgeen ook in Tymmerage beschreven is.

De plaats van de portierskamer, 'In tpoertiers camerken', is niet duidelijk. Er zijn twee opties. Het kan de portierskamer zijn die volgens Tymmerage zich in het 'nieuwe' poorthuis bevindt of mogelijk in een andere ruimte in het kasteel, b.v. bij de ingang van de zaal.

Het souterrain

De ligging van de brouwerij is gelokaliseerd ('Inde kelder onder de zaele ende coecken'), hieruit volgt dat de kelders van de brouwerijtoren (nr. 1) en west-toren (2) daar deel van uitmaakten. Het manuscript meldt nog een vier overige ruimtes in het souterrain van het slot, waarvan het voor de volgende kamers evident is waar deze zich bevonden:

'In een camerken onder den casteleyns camer' (onder nr. 11),
'Inde kelder onder de capelle camer' (onder nr. 10).

De locaties van de 'wynkelder' en 'bierkelder' zijn lastiger vast te stellen. De aanwezigheid van een 'bierkelder' is in Tymmerage beschreven. Men zou verwachten, indien de wijn-consumptie uitsluitend voor de kastelein is weggelegd, dat de wijnkelder gemakkelijk bereikbaar zou moeten zijn vanaf zijn domein (ergens in de ruimte onder nr. 10 zou dan een mogelijke optie kunnen zijn). De bierkelder kan tevens in verband met de brouwerij worden gebracht. Hierbij vallen we nog even terug op de opmeting uit 1881, waarin is gebleken dat het souterrain in twee delen was opgesplitst, een westelijk en een oostelijk deel, waarbij het laatste onder het 'Slotvoogds kwartier' was gesitueerd. Als deze situatie sinds 1554 niet veranderd was dan is het aannemelijk dat de wijnkelder, mogelijkerwijs onder kamer nr. 10 waren gesitueerd.

De zolder boven de zaal

'Opde coeren Solder boven die zaelle ende coecken': deze zolder werd dus gebruikt om graan (coeren) op te slaan. Volgens Tymmerage werd het graan opgeslagen, zowel op de zolder boven de zaal, als op de zolder van het Nieuwe Poorthuis (nr. 4). Een ander deel van de zolder van het slot heette in Tymmerage 'Hemelrijk'. Deze kon men volgens Tymmerage uiteindelijk vanuit de Grote Kamer via een wenteltrap bereiken. In Inventarys, leest men wederom 'hemelryck', nu als de aanduiding voor een klein kamertje: 'In een camerken genaempt het hemelryck'. Het is niet duidelijk waar het 'Hemelrijk' zich precies bevond. Er zijn twee opties voor de oostvleugel van het kasteel: boven de kasteleinskamer of boven de kapelkamer.

Poorthuizen en torens

In 'Tymmerage' werden twee poorthuizen genoemd. Die was het 'Oude Poorthuis' (nr. 6) en 'Nieuwe Poorthuis' (nr.4). We mogen met redelijke zekerheid concluderen, dat het 'Nieuwe Poorthuis', de toegangspoort tot het kasteel was. In 'Inventarys' zien we 'Inde oude poort', 'Boven op de selve oude poorte' en 'Noch op dopperste van selve oude poorte'. Het 'Nieuwe Poorthuis' word in 'Inventarys' aangegeven als de voorpoort van het kasteel: 'Inde poorte'. "Een quartier slange staende inde voorpoorte vanden voorn huys root geverwet leggende op raederen ende is goet.".

De zuidwestelijke Brouwtoren (nr.1) is reeds genoemd, evenals de vierkante toren met de oven (nr. 2). De toren met de gevangenis wordt genoemd in de kopjes: 'In de gevangenisse' en 'Inde thoorn boven den gevangenisse', hierin bevond zich een blok of 'stock' waarin een gevangene gezet kon worden. De term 'stock' wordt ook toegepast in 'Tymmerage', maar dan als gevangenis.

Er is bewijs dat de gevangenis, evenals bij Tymmerage zich in de zuidoostelijke hoge hoektoren bevond. Niet, zoals eerder gedacht op de plaats waar zich het huidig cachot bevindt. De reden is de noodzakelijke grootte van de ruimte boven de gevangenis. De ruimte boven de huidige gevangenis in de zuidelijke vierkante toren is te klein en bovendien onpraktisch om een lang kanon en ook nog eens een bedstede te plaatsen. De omschrijving 'toren boven de gevangenis' doet het meest recht aan de situering op de bovenverdiepingen van de zuidoostelijke toren. Het is voorstelbaar dat er een kanon zich geheel bovenaan, voor de kanteling staat opgesteld en een bedstede in een ruimte boven de gevangenis.

Het waaktorentje. Het valt af te leiden dat dit dezelfde toren is als de huidige gevangenistoren (nr. 8). Ten tijde van 'Inventarys' had deze zuidelijke vierkante toren, volgens twee beschrijvingen, een andere functie: 'In een waeck thoorentken' en 'Op de waecthoorn boven themelryck'. De positie van de zolderkamer 'hemelryck', is reeds min of meer vastgesteld, zo nu ook de 'waecthoorn' aan de zuidkant. De andere, westelijke, kleine vierkante toren (nr.2), werd zoals hiervoor reeds gezegd, vermoedelijk genoemd als 'stove' en de twee ruimten daarboven.

De Monnikentoren (nr. 5), treffen we voor wat betreft de naam in zowel Tymmerage als Inventarys aan: 'Inde monneken thoorn', hierin trof men niets anders in dan een oude kapotte bedstee.

Nieuw in deze is de Kruittoren, omschreven in 'Inde cruythoorn'. Als het voorgaande klopt, dan blijft er maar één optie voor de lokatie over. Zeven van de acht torens zijn hiervoor geïdentificeerd, behalve de zuidwestelijk hoektoren, die in Tymmerage 'Molkentoren' (nr. 3) wordt genoemd. Dat deze Molkentoren werd gebruikt als opslag van kruit en munitie is begrijpelijk, omdat deze zo ver mogelijk van de woonvertrekken was gesitueerd. Deze toren en de toegangspoort (nr. 4) werden, na het verdwijnen van de militaire functie van het kasteel in 1591 geslecht.

Noordelijke wal

Deze wordt in het manuscript als volgt vermeld: 'Opte walle ande noortzijde vanden huyse'. De aanduiding 'noordelijke wal' in 'Inventarys' komt zeer waarschijnlijk overeen met de in 'Tymmerage' beschreven 'bolwerk', die zelf als een aarden omwalling was opgeworpen. Deze laatste veronderstelling is plausibel, omdat deze als onderdeel van het kasteel werd gezien. In 'Inventarys' is 'op de wal' een opslagplaats is gevonden. Wellicht was dit een overblijfsel van een, in Tymmerage genoemd, 'bauhuys'.

Verklarende lijst van woorden en opmerkingen

De meeste woorden die in het manuscript zijn gebruikt, zijn goed herkenbaar in het Nederlands, doch volgen enkele nadere verklaringen.

Keyzerlyke Majesteit Keizer Karel V (1500-1558), koning van Spanje. Werd na zijn dood opgevolgd door zijn Filips II (1527-1598).

Getuigen van de Spaanse tijd in het kasteel? In het stadsmuseum van Medemblik liggen deze twee zogenaamde Spaanse amforen uit het afval van het kasteel. Het is bekend dat tijdens de restauratie een afvalput in het kasteel was (in de zuidelijke vierkante toren). Deze amforen zijn in scherven gevonden, netjes gelijmd en geschonken door de dhr. M. Weel en dhr. ds. Hoogendoorn aan de oudheidkundige vereniging (OKV) 'Medenblick'. Volgens dhr. M. Bartels van Archeologie West-Friesland zijn dit 17de eeuwse amforen, afkomstig uit Sevilla. Volgens het opschrift bij de stukken 16de eeuws. (Bron OKV: dhr. T. Pronk)(Foto's: Ben Dijkhuis).

Wapen van Saksen

Bron: Wenen: Haus-, Hof und Staatsarchiv, Maximiliana 40, fol. 246 "Noch acht hantbussen off donderbussen met het wapen van Sassen gedruct opte zijde vande laeden". Het wapen van Saksen, ongetwijfeld betrokken op hertog Albrecht III van Saksen (1443-1500), destijds stadhouder van de Nederlanden onder de Habsburgse periode onder Maximiliaan I.

falconet Falconet of valkenet, een licht kanon of geschutstuk. Kartouwen waren de voornaamste geschutstukken, die schoten een kogel van 48 pond (incl. 24 pond buskruit), een bastaard schoot 36 pond, een middelbare 24 pond en een falconet 1-2 pond. Het schotbereik met ca. 250 g buiskruit van een falconet was zo'n 1500 m. Het wapen zelf woog 200-500 kg.

Een falconet voor het stadhuis van Enkhuizen. Deze bezit het wapen van Karel V en dateert rond de tijd dat de inventarisatie plaatsvond. Deze afbeelding geeft een aardige vingerwijzing naar de falconet dat in Inventarys wordt genoemd. (Foto's: Jantine Leeflang).

haeck(en) Haakbus(sen). Een primitief geweer die zijn opmars in de 2e helft van de 15e eeuw had. Een haak was een toevoeging aande bestaande donder- of handbus. Men onderscheidde halve, hele en dubbele haakbussen.

serpentyn Serpentijn of slang, was er al in de 14e eeuw. Het was aanvankelijk de aanduiding van een handvuurwapen (handbus, voorloper van de musket) met een lange vuurmond. In de 16e eeuw kregen zij diverse namen naar gelang hun afmetingen. IJzeren, koperen, hele, halve en kwartierslangen kwamen voor. Ze schoten zowel kogels als gewone pijlen, vuur- of brandpijlen en brandkogels. Deze wapens waren door hun lengte en geringe dikte ideaal bij toepassing bij nauwe schietgaten.

steenbusse, camers Steenbus, één van de oudste kanonnen, waarmee o.a. stenen kogels werden afgevuurd. Kamers zijn verpakte ladingen voor de toenmalige kanonnen.

Diverse kogels in het stadsmuseum van Medemblik, waaronder musket- en kanonskogels. De meesten van steen. (Foto: Ben Dijkhuis). Een kanonskogel die tijdens baggerwerkzaamheden in de 20e eeuw uit de slotgracht van het kasteel van Medemblik is opgevist.
(Foto: Bernd Ooijevaar)

Voor wat betreft de kogels op de afbeelding links kreeg ik het volgende antwoord van dhr. Willemsen, conservator van het Nationaal Militair Museum:
"Stenen kogels zijn zowel door vuurwapens als door werpwapens gebruikt; het is dus lastig het onderscheid hierin te zien. Ze waren voor kanonnen zeker nog in 1588 in gebruik, dus het valt niet uit te sluiten dat ze van de genoemde slag*) afkomstig zijn. Precies rond deze tijd kwamen ook de ijzeren kogels in zwang voor geschut. Of het metalen projectiel een mortiergranaat ("bom") is, kan ik op de foto niet zien. In dat geval zou deze hol moeten zijn zodat er buskruit in kan en moet er een gat in zitten voor een houten prop. De kleinere kogels kunnen van lichte kanonnen of draaibassen afkomstig zijn die bijvoorbeeld op vestingmuren en schepen waren gemonteerd.
Overigens zal een vesting als in Medemblik altijd ook een voorraad munitie voorhanden hebben gehad, die ook op andere tijden rond de zeedijk terecht gekomen kunnen zijn".

*)Slag om Medemblik door het leger van prins Maurits in 1588.

gaffel Gaffel, een hooivork

scapraye, schrapaye Schapperij of schap. Een rek om potten en pannen in te zetten

berdt Legbord, b.v. hangberden in de wijnkelder

wip Blijkbaar het werktuig waarmee men de melk van het vet scheidde (karnen)

drieffachter Betekenis niet achterhaald. Hierin zien we het woord 'drief' van 'drijven'. Wellicht een drietandig steekwapen. Het object was voorzien van een sparrenstam.

block met een rolle, coerde Katrol en touw

vuurpan Met kokend pek of kokende olie gevulde pan, als verdedigingsmiddel
of pot of pan, gevuld met een vlammende, lichtverspreidende stof (b.v. olie), dienend ter verlichting van een vertrek of op straat.

Kruisverwijzing van de objecten in Tymmerage en Inventarys

De volgende tabel geeft een aannemelijke vergelijking van de objecten die in Tymmerage en Inventarys worden genoemd.

Object in Inventarys Vergelijkend object in Tymmerage

Zaal Zaal (nr.9)

Kapelkamer Grote kamer (nr.10), voorzien van altaar
Kasteleins kamer Blauwe kamer (nr.11)

Rode kamer Nieuwe Garderobe (nr.12)

Brouwerij Bottelarij (onder de zaal nr.9)

Brouwtoren, toren boven de bottelarij Grote bottelarijtoren (nr.1)

Vertrek met een zgn. 'stove'(?) Kleine bottelarijtoren (nr.2)? Dit is niet zeker. Sommige prenten van het kasteel tonen ook bijgebouwtjes bij het kasteel, het is daarom niet onmogelijk dat ook hier sprake van is.

Waaktorentje boven het hemelrijk Onbenoemd

Gevangenis, toren boven de gevangenis Gevangentoren, Vangentoren (nr.7) ook: 'Smitse toren' of Smederijtoren

Monneken toren Monken toren (nr.5)

Oude poort Oude poorthuis (nr.6)

Poort Nieuwe poorthuis (nr.4)

Korenzolder Zolder boven de zaal (nr.9)

Kruittoren Molkentoren (nr.3)? Dit is niet zeker. Sommige prenten van het kasteel tonen ook bijgebouwtjes bij het kasteel, het is daarom niet onmogelijk dat ook hier sprake van is.

Voetnoten:

Noord-Hollands Archief, Haarlem; archiefnummer 176; inventarisnummer 1395.
De toepassing van vuurwapens in Nederland is ouder en al aantoonbaar vanaf het eind van de 14e eeuw. De oudste vuurwapenprojectielen in Nederland stammen uit het beleg van Puttenstein van 1375. Hierbij is gebruik gemaakt van hand- of haakbussen met een kaliber van rond de 20 mm. Ongeveer gelijktijdig zal men ongetwijfeld ook de grotere stukken geschut zoals falconetten, kartouwen, bombardes en dergelijke hebben gebruikt. Naar mededeling van Drs. Mathieu Willemsen, destijds conservator vuurwapens van het voormalige Leger Museum te Delft. (In december 2014 opende in Soesterberg het Nationaal Militair Museum, waarin het legermuseum is geïntegreerd.)

Geraadpleegde bronnen en literatuur:
(Lit. 34, J. de Vries)
(Lit. 154, Noord-Hollands Archief)

[Home]

Keyzerlyke Majesteit	Keizer Karel V (1500-1558), koning van Spanje. Werd na zijn dood opgevolgd door zijn Filips II (1527-1598).

Getuigen van de Spaanse tijd in het kasteel? In het stadsmuseum van Medemblik liggen deze twee zogenaamde Spaanse amforen uit het afval van het kasteel. Het is bekend dat tijdens de restauratie een afvalput in het kasteel was (in de zuidelijke vierkante toren). Deze amforen zijn in scherven gevonden, netjes gelijmd en geschonken door de dhr. M. Weel en dhr. ds. Hoogendoorn aan de oudheidkundige vereniging (OKV) 'Medenblick'. Volgens dhr. M. Bartels van Archeologie West-Friesland zijn dit 17de eeuwse amforen, afkomstig uit Sevilla. Volgens het opschrift bij de stukken 16de eeuws. (Bron OKV: dhr. T. Pronk)(Foto's: Ben Dijkhuis).
Wapen van Saksen Bron: Wenen: Haus-, Hof und Staatsarchiv, Maximiliana 40, fol. 246	"Noch acht hantbussen off donderbussen met het wapen van Sassen gedruct opte zijde vande laeden". Het wapen van Saksen, ongetwijfeld betrokken op hertog Albrecht III van Saksen (1443-1500), destijds stadhouder van de Nederlanden onder de Habsburgse periode onder Maximiliaan I.
falconet	Falconet of valkenet, een licht kanon of geschutstuk. Kartouwen waren de voornaamste geschutstukken, die schoten een kogel van 48 pond (incl. 24 pond buskruit), een bastaard schoot 36 pond, een middelbare 24 pond en een falconet 1-2 pond. Het schotbereik met ca. 250 g buiskruit van een falconet was zo'n 1500 m. Het wapen zelf woog 200-500 kg.

Een falconet voor het stadhuis van Enkhuizen. Deze bezit het wapen van Karel V en dateert rond de tijd dat de inventarisatie plaatsvond. Deze afbeelding geeft een aardige vingerwijzing naar de falconet dat in Inventarys wordt genoemd. (Foto's: Jantine Leeflang).
haeck(en)	Haakbus(sen). Een primitief geweer die zijn opmars in de 2e helft van de 15e eeuw had. Een haak was een toevoeging aande bestaande donder- of handbus. Men onderscheidde halve, hele en dubbele haakbussen.
serpentyn	Serpentijn of slang, was er al in de 14e eeuw. Het was aanvankelijk de aanduiding van een handvuurwapen (handbus, voorloper van de musket) met een lange vuurmond. In de 16e eeuw kregen zij diverse namen naar gelang hun afmetingen. IJzeren, koperen, hele, halve en kwartierslangen kwamen voor. Ze schoten zowel kogels als gewone pijlen, vuur- of brandpijlen en brandkogels. Deze wapens waren door hun lengte en geringe dikte ideaal bij toepassing bij nauwe schietgaten.
steenbusse, camers	Steenbus, één van de oudste kanonnen, waarmee o.a. stenen kogels werden afgevuurd. Kamers zijn verpakte ladingen voor de toenmalige kanonnen.

Diverse kogels in het stadsmuseum van Medemblik, waaronder musket- en kanonskogels. De meesten van steen. (Foto: Ben Dijkhuis).	Een kanonskogel die tijdens baggerwerkzaamheden in de 20e eeuw uit de slotgracht van het kasteel van Medemblik is opgevist. (Foto: Bernd Ooijevaar)
Voor wat betreft de kogels op de afbeelding links kreeg ik het volgende antwoord van dhr. Willemsen, conservator van het Nationaal Militair Museum: "Stenen kogels zijn zowel door vuurwapens als door werpwapens gebruikt; het is dus lastig het onderscheid hierin te zien. Ze waren voor kanonnen zeker nog in 1588 in gebruik, dus het valt niet uit te sluiten dat ze van de genoemde slag) afkomstig zijn. Precies rond deze tijd kwamen ook de ijzeren kogels in zwang voor geschut. Of het metalen projectiel een mortiergranaat ("bom") is, kan ik op de foto niet zien. In dat geval zou deze hol moeten zijn zodat er buskruit in kan en moet er een gat in zitten voor een houten prop. De kleinere kogels kunnen van lichte kanonnen of draaibassen afkomstig zijn die bijvoorbeeld op vestingmuren en schepen waren gemonteerd. Overigens zal een vesting als in Medemblik altijd ook een voorraad munitie voorhanden hebben gehad, die ook op andere tijden rond de zeedijk terecht gekomen kunnen zijn". )Slag om Medemblik door het leger van prins Maurits in 1588.
gaffel	Gaffel, een hooivork
scapraye, schrapaye	Schapperij of schap. Een rek om potten en pannen in te zetten
berdt	Legbord, b.v. hangberden in de wijnkelder
wip	Blijkbaar het werktuig waarmee men de melk van het vet scheidde (karnen)
drieffachter	Betekenis niet achterhaald. Hierin zien we het woord 'drief' van 'drijven'. Wellicht een drietandig steekwapen. Het object was voorzien van een sparrenstam.
block met een rolle, coerde	Katrol en touw
vuurpan	Met kokend pek of kokende olie gevulde pan, als verdedigingsmiddel of pot of pan, gevuld met een vlammende, lichtverspreidende stof (b.v. olie), dienend ter verlichting van een vertrek of op straat.

Object in Inventarys	Vergelijkend object in Tymmerage
Zaal	Zaal (nr.9)
Kapelkamer	Grote kamer (nr.10), voorzien van altaar
Kasteleins kamer	Blauwe kamer (nr.11)
Rode kamer	Nieuwe Garderobe (nr.12)
Brouwerij	Bottelarij (onder de zaal nr.9)
Brouwtoren, toren boven de bottelarij	Grote bottelarijtoren (nr.1)
Vertrek met een zgn. 'stove'(?)	Kleine bottelarijtoren (nr.2)? Dit is niet zeker. Sommige prenten van het kasteel tonen ook bijgebouwtjes bij het kasteel, het is daarom niet onmogelijk dat ook hier sprake van is.
Waaktorentje boven het hemelrijk	Onbenoemd
Gevangenis, toren boven de gevangenis	Gevangentoren, Vangentoren (nr.7) ook: 'Smitse toren' of Smederijtoren
Monneken toren	Monken toren (nr.5)
Oude poort	Oude poorthuis (nr.6)
Poort	Nieuwe poorthuis (nr.4)
Korenzolder	Zolder boven de zaal (nr.9)
Kruittoren	Molkentoren (nr.3)? Dit is niet zeker. Sommige prenten van het kasteel tonen ook bijgebouwtjes bij het kasteel, het is daarom niet onmogelijk dat ook hier sprake van is.